makaleler
MAKALELER
OTİSTİK ÖZELLİKLER GÖSTEREN ÇOCUKLARA YÖNELİK ETKİNLİK ÇİZELGELERİ PLANLAMA
Otistik özellikler gösteren çocukların eğitimine ilişkin çok çeşitli uygulamalar vardır ve bu uygulamalar farklı şekillerde gruplanabilmektedir. Bu uygulamalar arasında; Etkinlik Çizelgeleri (Activity Schedules), Otizm ve İlişkili İletişim Bozukluklarının Eğitimi ve Sağaltımı adını taşıyan program (Treatment and Education of Autistic and Related Communication Handicapped Children-TEACCH) ve Resim Değiş-Tokuşuna Dayalı İletişim Sistemi (The Picture Exchange Communication System-PECS) gibi uygulamalar yer almaktadır. Söz konusu uygulamalar incelendiklerinde, kullandıkları eğitim/sağaltım yöntemleri bakımından birbirlerinden farklılaştıkları görülmektedir (Kircaali-İftar, 2003). Bu farklılıklarla birlikte, uygulamaların kullandıkları eğitim/sağaltım yöntemleri arasında, görsel destek sistemlerinin (örn, sosyal öyküler, görsel çizelgeler ve bitirme kutuları vb.), önemli bir yere sahip olduğu görülmektedir (Lord ve McGee, 2001; Scheurenman ve Webber, 2002).
Otistik özellikler gösteren çocukların eğitimlerinde kullanılan eğitim ve/veya sağaltım yöntemlerinin bilimsel dayanaklı uygulamalar olması yönünde pek çok görüş bulunmaktadır (Kircaali-İftar, 2003; Odom, Brown, Frey, Karasu, Smith-Canter ve Starin, 2003; Simpson, 2005).
Otizmde bilimsel dayanaklı uygulama kategorileri dört başlık altında toplanabilmektedir. Bunlar; (a) problem davranışlarla başa çıkma, (b) iletişim becerisi kazandırma, (c) gelişimsel akademik beceri öğretme ve (d) bağımsızlık kazandırmadır (Kircaali-Iftar, 2005). Her bir kategori içerisinde bilimsel dayanaklı uygulama olarak kabul gören yöntem/teknikler yer almaktadır. Örneğin, problem davranışlarla başa çıkma yöntemleri arasında, uygulamalı davranış analizi, gelişimsel ya da akademik becerilerin öğretilmesi kategorisinde ayrık denemelerle öğretim, yanlışsız öğretim ve video ile model olma; bağımsızlık kazandırma kategorisinde ise söyle-yap uyumu ve etkinlik çizelgeleri bilimsel dayanaklı uygulamalar olarak sayılabilmektedir.
Etkinlik Çizelgeleri (Activity Schedules)
Otistik özellikler gösteren çocuklar, yaşadıkları sorunlar nedeniyle kendi yaşam sorumluluklarını almada ve gereksinimlerini karşılamada güçlük çekmektedirler. Çoğu zaman başka bir bireyin desteğine gereksinim duyabilmekte ve kendisiyle ilgili konularda başkalarının yaptığı seçimlerle yaşamlarına devam edebilmektedirler. Bu durum otistik özellikler gösteren çocukların bağımsız yaşamalarını engellemenin yanı sıra yaşam kalitelerini de olumsuz yönde etkilemektedir (McClannahan ve Krantz, 1999). Ayrıca bu durum zaman zaman davranış problemlerinin ve öfke nöbetlerinin
ortaya çıkmasına da neden olabilmektedir. Aynı zamanda otistik özellikler gösteren çocuklar edindikleri becerileri, bir ön uyaran ya da ipucu olmaksızın kendiliklerinden başlatma, sürdürme ya da sonuçlandırmada da belirgin yetersizlikler göstermektedirler. Tüm bu yetersizlikleri gidermeye yönelik olarak, ABD’de Princeton Çocuk Gelişimi
Enstitüsünde (Princeton Child Development Institute- PCDI) Lynn McClannahan ve Patricia Krantz tarafından geliştirilmiş bir uygulama olan etkinlik çizelgeleri, 1986 yılında başlayan ve 10 yılı aşkın bir süre ile devam eden araştırmalar sonucunda geliştirilmiştir (Kircaali-Iftar, 2007; McClannahan ve Krantz, 1999).
McClannahan ve Krantz (1999), etkinlik çizelgelerini, “bireyin etkinlik zincirini yerine getirmesi için ipucu/uyaran olan kelimeler ya da resimler seti” olarak tanımlamışlardır.
Fotoğraflı ya da yazılı olarak hazırlanabilen etkinlik çizelgelerinde yer alan fotoğraflar ya da sözcükler çeşitli biçimlerde (örn., klasör içinde ya da kontrol listesi üzerinde) sunulabilmektedir. Fotoğraflar ya da sözcükler bireyi beceriyi yapmaya, etkinliğe katılmaya ya da pekiştireç kazandırmaya yönlendirmektedir. Bireyin özeliklerine bağlı olarak hazırlanan etkinlik çizelgeleri çok detaylı (becerinin her bir basamağının parçalara ayrılması biçiminde) olabileceği gibi, çok genel de (etkinlik ya da beceriye başlaması için çocuğa ipucu olarak, bir sembol ya da resim sunma biçiminde) olabilmektedir (McClannahan ve Krantz, 1999).
Etkinlik çizelgelerinin amacı, çocukların toplumsal ve günlük yasam becerilerini kazanmalarını sağlamanın yanı sıra, öğretmenlerinin ve anne-babalarının yardımı ve doğrudan ipucu, hatırlatmaları olmaksızın etkinlikleri ve becerileri gerçekleştirmelerini sağlamaktır. Aynı zamanda etkinlik çizelgeleri çocukların; (a) etkinlikler arasında bağımsız geçiş yapabilmelerini, (b) seçim yapabilmelerini, (c) etkinlikleri sıraya dizebilmelerini, (d) bu sıraya uymalarını ve (e) toplumsal ve günlük yaşam becerilerini kazanmalarını da sağlamaktadır. Etkinlik çizelgelerini takip etmeyi öğrenme, otistik özellikler gösteren çocukların çizelgede yer alan becerileri, yetişkin yardımı ve ipucu olmadan yapabilmelerini sağlamanın yani sıra, otistik özellikler gösteren çocukların sorun yaşadığı alanlardan biri olan, etkinlikler arası geçişlerde yaşanan güçlükleri ve ortaya çıkan sorunları da (örn; öfke nöbetleri) azaltmaktadır. Etkinlik çizelgeleri aynı zamanda, öğrencilerin sembolik oyun öğrenme ve oyunlarıyla ilgili sohbet etme becerisini kazandırmak için fırsatlar sunar.
Etkinlik çizelgeleri eğitim modeli Uygulamalı Davranış Analizi ilkelerine dayalıdır. Kullanılan öğretim yaklaşımları şunlardır:
- Fotoğraflı ve yazılı etkinlik çizelgeleri (activity schedules),
- Replik silikleştirmeyle öğretim(scripts and script fading),
- Ayrık denemelerle öğretim (discrete–trial training),
- Fırsat öğretimi(incidental teaching),
- Gözleyerek öğrenme (observational learning),
- Videodan model olma(video modeling),
- Akran öğretimi (peer tutoring),
- Uyarana ve davranışa şekil verme (stimulusand behavior shaping),
- Uyaran uyarlamalarıyla öğretim (stimulus fading and superimposition).
Etkinlik Çizelgelerinin Öğretimi İçin Gerekli Önkoşul Beceriler
Etkinlik çizelgelerinin kullanımını öğrenebilmek için çocukların bazı önkoşul ve kolaylaştırıcı becerilere sahip olması gerekmektedir. Bunlar;
(1) Resim ile zemini ayırt etme: Otistik özellikler gösteren çocukların fotoğraflı etkinlik çizelgelerini izleyebilmeleri için sahip olmaları gereken becerilerden biridir. Çocukların, bir zemin üzerine yerleştirilmiş olan resim ya da fotoğrafa dikkatlerini vermeleri istendiğinde zemine değil resme dikkat yöneltme becerisine sahip olmasıdır.
(2) Aynı/benzernesneleri esleme: Çocukların kendilerine gösterilen bir nesnenin esini farklı nesneler (üç farklı nesne) arasından gösterme becerisine sahip olmasıdır.
(3) Resim-nesne eşleme: Çocukların, resmi gösterilen nesneyi gerçek nesneler arasından gösterme becerisine sahip olmasıdır.
(4)Elle yapılan yönlendirmeleri (fiziksel yardımı) kabul etme: Çocukların kendilerine yapılacak olan fiziksel yönlendirmelere izin vermesi
olarak tanımlanabilmektedir. Çocuklara etkinlik çizelgesini izlemeyi öğretme sürecine başlangıçta ortaya çıkabilecek hataları önlemek amacıyla elle yönlendirme ve tam fiziksel yardım kullanılarak başlanmaktadır. Daha sonraki aşamalarda öğretimde ilerleme sağlandıkça yönlendirmeler aşamalı olarak azaltılmaktadır.
Kircaali-Iftar, G. (2007).Otizm Spektrum Bozuklugu. Istanbul: Daktylos Yayinlari.
_____________ (2005). Ileri Derecede ve Çok Engellilerin Egitimi: Otizmde Bilimsel
Dayanakli Uygulamalar. Yayinlanmamis Ders Notlari Anadolu Üniversitesi,
Eskisehir.
_____________ (2003).Otizmli Çocuklara Iletisim Becerilerinin Kazandirilmasi
(1.baski). Istanbul: YA-PA Yayin Pazarlama San. ve Tic. A.S.
Lord, C., ve McGee, J.P. (Ed) (2001). Educating children with autism. Washington,
DC: Ntional Acedemy Pres.
Scheuremann, B., and Webber, J. (2002).Autism: Teaching Does Make a Difference.
Toronto, Ontario, Canada: Wadsworth/Thomson Learning Inc.
Odom., S. L., Brown, W.H., Frey, T,. Karasu, N., Canter-Smith, L.L., ve Strain, P.S.,
(2003). Evidence-Based Practised for Young Children with Autism: Contributions
for Single-Subject Design Research. Focus on Autism And Other Development
Disabilities, 18(3), 166-175.
Simpson, R.L. (2005). Evidance Based Practices and Students with Autism Specturum
Disorders.Focus on Autism And Other Development Disabilities, 20(3), 140-149.
McClannahan L.E. and Krantz P.J. (1999). Activity schedules for children with autism.
Bethesda, MD: Woodbine Hoouse.
Ekleyen:
Güngör ÇEVİK