Sembol pekiştirme, pekiştireç olma özelliği taşımayan sembollerin (marka, yıldız vb.) istenilen davranışın hemen arkasından kazanılarak, daha önceden belirlenen sayılara ulaşıldığında, istenilen pekiştireçlerle değiştirilmesi sürecidir (Kerr ve Nelson, 1998). Sembol pekiştirme sistemi uygun davranışı arttırmak ya da sürdürmek için geniş öğrenci gruplarıyla kullanılır. Özellikle farklı yaştaki öğrenme yetersizliği gösteren öğrenciler, psikiyatrik hastalar, hiperaktif öğrenciler, davranış bozukluğu olan öğrenciler ve normal sınıflarda sınıf kontrolünü sağlamak amacıyla kullanılabilir (Lyon ve Lagarde, 1997).

Sembol pekiştirme sistemi akademik performansı arttırmak, uygun öğrenci davranışlarını pekiştirmek ve uygun olmayan davranışları azaltmak için bir güdüleyici olarak kullanılır (Feldman ve Metcalf, 1982).
Tipik bir sembol pekiştirme sistemi, hedef davranışları, onların karşılıkları olan sembolleri ve pekiştireç bedellerini gösteren bir menüyü içerir. Öğrenciler uygun davranış göstererek sembol kazanırlar ve menüden pekiştireç satın alırlar (Lyon ve Lagarde, 1997).

Sembol pekiştirme sisteminde, kendi başına anlamı olmayan, ancak başka bir pekiştireçlerle değiş tokuş edilebilen jeton, yıldız, marka gibi anında verilebilen semboller kullanılabilir (Kırcaali-İftar ve Tekin, 1997). Öğretmenler öğrencilerin uygun davranışlarını daha sonra somut bazı ödüller veya etkinliklerle değiştirilebilen sembollerle ödüllendirilirler (Anderson ve Katsiyannis, 1997).

Sembol pekiştireçleri kullanmaya başlamadan önce öğretmen, her çocuk için çekici olabilecek farklı pekiştireçler ve sembol olarak kullanılarak bir araç (örneğin, marka) ya da şekil (örneğin, yıldız) belirlemelidir. Öğrencilerin sembollerini nasıl kazanacağını, kaydedeceğini, dönüştürme oranını ve zamanını kararlaştırmalıdır. Ayrıca öğretmen, sembollerin yanlışlıkla el değiştirmemesini de sağlamalıdır.

Öğrenciler, hangi davranışta kaç sembol kazanacaklarını, ne kadar sembolle hangi pekiştireçleri (nesne ya da etkinlik) elde edeceklerini ve sembolleri pekiştireçlerle değiş-tokuş etme işlemini ne zaman yapacaklarını bilmelidirler. Ayrıca, bir öğrenci için istediği nesneye ya da etkinliğe ulaşmak, ne çok kolay, ne de çok zor olmalıdır. Nesneye ya da etkinliğe ulaşmak, ne çok kolay, ne de çok zor olmalıdır. Dönüştürme oranı, nesnenin ya da etkinliğin güncel değeri göz önünde bulundurularak belirlenmelidir.

Örneğin; bir adet şeker için, 1 paket kraker için 5, bir plastik oyuncak için 10 sembol istenebilir.
Hedef davranışı gerçekleştirmenin bedeli olarak verilecek olan pekiştireçlerin değerleri sembol cinsinden belirlenmelidir. Sembollerin ederleri belirlenirken dikkat edilmesi gereken bazı noktalar vardır. Bunları şu şekilde sıralayabiliriz;

• Yiyecek ve oyuncak gibi pekiştireçlerin değerlerini belirlemek için, kantin ya da bakan ilan edilen fiyatlar dikkate alınmalıdır.
• Etkinliklerin değerleri okul içinde ve dışında yapılmalarına göre farklı olmalıdır.
• Sembollerin ederi sınıf özelliklerine, etkinlik türlerine, derslere göre belirlenmelidir.
• Semboller pekiştireçlerin niteliğine ve sayısına göre ayarlanmalıdır (Örn; Çok tercih edilen, az tercih edilen pekiştireçler).
• Çocuğun ders süresince ne kadar sembol kazanabileceği ayarlanmalıdır.
• Semboller çocuğun/bireyin günlük hayatta kolay ulaşabileceği cinsten olmamalıdır.
  

Sembol pekiştirme uygulamasında semboller güçlendirilmek istenen hedef davranıştan hemen sonra verilir. Biriktirilen semboller daha sonra somut pekiştireç ya da etkinlik pekiştirecine dönüştürülür. Her çocuk, belli sayıda sembol biriktirdiğinde istediği pekiştireci seçebilir (Acar, 2000).

Neler Sembol Pekiştireç Olabilir?
Sembol pekiştireçler, kendi başlarına anlamı olmayan, ancak başka pekiştireçlerle değiş tokuş edilebilen yıldız, marka, jeton, puan, para gibi dönüştürülebilir araçlardır. Bu semboller diğer pekiştireçlerle eşlenerek ve dönüştürülerek pekiştireç işlevi kazanırlar.

Örneğin; para toplumumuzda önemli dönüştürülebilir pekiştireçlerdendir. Parayla doğrudan gereksinimlerimiz karşılanmamaktadır. Ama, yiyecek, ısınma ve etkinlik gibi gereksinimlerimizi karşılamak için kullanıldığında işe yaramaktadır (Özyürek, 1997). Bir başka örnek ise, değişik ürünlerle birlikte verilen kuponlardır. Kuponlar, başka gereksinimleri karşılamada kullanılması nedeniyle, ev kadınları için kolayca değer kazanmaktadır ve ürünün daha fazla satılmasını sağladıkları için pekiştireçdirler (Özyürek, 1997).

Sembol Kullanımının Avantajları
Sembol pekiştireç kullanımının bazı avantajları vardır. Bu avantajları şu şekilde sıralayabiliriz.

• Semboller kolay kullanılabilme özelliğine sahiptir ve birey sembolü kazandığı durumdan çok farklı bir durumdayken dahi sembolünü elinde tutabilir.
• Semboller dayanıklıdır ve dönüştürme sırasında bu dayanıklılığını sürdürürler.
• Semboller çok çeşitli nesnelerle desteklendiklerinden dolayı doyum gibi sorun oluşmaz.
• Birçok kişi üzerinde farklı farklı pekiştireçlerle kullanılabilir.
• Semboller davranışlarda büyük değişiklikler yapılmasını sağlayan etkili pekiştireçlerdendir.
• Sembol pekiştirme sistemi sayesinde bireyin gelişimini izlemek kolaylaşır.
• Sembol pekiştirme sisteminde sembolleri arttırıp azaltarak pekiştirmenin miktarı belli edilebilir (Acar, 2000).
  

Sembol Pekiştirme Sistemi Ne zaman Uygulanmalı?
Sembol pekiştirme sistemi, öğrencinin gösterdiği ilerlemelerin güçlü pekiştireçlerle anında pekiştirildiği özel bir pekiştirme sistemidir. Aşağıdaki durumlarda sembol pekiştirme sistemini desenlenir ve uygulanır.

• Olağan öğretim yöntemlerinin ve diğer öğretim stratejilerinin etkili olmadığı anlaşıldığında;
• Öğretim program ve planlarıyla kişilerin ilgileri eşleştirilmek istenildiğinde;
• Grup düzenlemeleri, ilginç etkinlikler ve diğer izlerliklerin sonuç vermediği durumlarda ve
• Güçlü itici uyaranlara ya da ceza süreçlerine yer vermek düşünüldüğünde sembol pekiştirme sistemi uygulanabilir (Özyürek, 2004).
  

Sembol Pekiştirme Sistemini Uygulamanın Aşamaları

• İlk olarak değiştirilecek olan hedef davranışın belirlenmesi gereklidir.
• Öğrenci için pekiştireç niteliği taşıyan pekiştireçler belirlenmeli ve sıralanmalıdır.
• Sembol için gerekli olan destek pekiştireçleri belirlemek için sevdikleri ve sık sık kullandıkları etkinlik, yiyecek vb. pekiştireçler belirlenmelidir.
• Sembollerin ederleri belirlenmeli ve öğrencilere uygun davranışlar sergilediklerinde sembol kazanacakları hakkında bilgi verilmelidir.
• Sembollerin nasıl kazanılacağı ve nasıl harcanabileceğine ilişkin kurallar anlatıldıktan sonra sembol pekiştirme sistemi uygulanmaya başlanmalıdır (Anderson ve Katsiyannis, 1997).
  

Sembol Pekiştirme Sistemine Son Verme
Sembolle pekiştirme sisteminin sürekli olarak sürdürülmesi düşünülemez. Bu nedenle hedeflenen ölçütlerin gerçekleşmesi bir başka deyişle davranışlar istenen sıklığa , yoğunluğa ya da süreye ulaştıklarında sembol pekiştirme sistemi sonlandırılmalıdır. Sembolle pekiştirme sistemini yapay bir pekiştirme sistemidir. Doğal pekiştireçlerle, ilginç etkinliklerle ve notlarla sınıf yönetme ve öğrencilerde amaçları gerçekleştirme mümkün olduğunda, sembolle pekiştirme sistemine son verilebilir (Özyürek, 2004).

Sembolle pekiştirme sistemi gibi özel pekiştirme sisteminden yararlanarak öğrenci için konulan çalışma, sosyal ve akademik davranışlarla ilgili özel amaçlar kazandırıldığında, bu davranışların olağan sınıf ortamında var olan pekiştireçlerle sürmesini sağlayacak şekilde planlama yapılmalıdır. Bu planlama:

• Her gün kazanılan puanların sayısını yavaş yavaş azaltmayı gerektirir. Ayrıca, her bir çalışmanın sonucunda puanların verilmesi yerine, günün sonunda, daha sonra hafta sonunda ve daha da sürenin uzatılması yoluna gidilerek, doğal pekiştireç sistemine benzetilir.
• Sembol pekiştireçler yavaş yavaş azaltılırken, etkinlik ve sosyal pekiştireçlerle davranışlar sürdürülür.
• Diğer yandan, sosyal pekiştireçlerle davranışların sürdürülmesi sağlanırken, aralıklı pekiştirilme tarifesine geçilir. Nihayet, öğrenci davranışları değişken aralıklı pekiştirme ve öğretmen tarafından düzenlenen etkinliklerle sürdürülür (Özyürek, 2004).
  

Öğretmen sistemi sonlandırma sürecinde, öğrencilerin gösterdiği ilerlemelere işaret ederken “Kendinle gurur duymalısın. Kendin için çalışmayı öğrendin.” Diyerek, öğrencinin sınıfında olağan pekiştirmelerle davranışlarını devam ettirmesini kolaylaştırır (Özyürek, 2004).

Kaynaklar
Uygulamalı Davranış Analizi Ders Notları, Anadolu Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Gelişimsel Yetersizliği Olan Çocukların Öğretmenliği Yüksek Lisans Programı, Eskişehir, Nisan, 2006 (Ders Hocası: Yard. Doç. Dr. Sezgin VURAN)
Acar, G. (2000) Eğitilebilir Zihin Özürlü Çocukların Sınıf İçi Uygun Davranışlarının Arttırılmasında Sembol Pekiştirmenin Etkililiği.” Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi. Anadolu Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü.
Alberto, P.A. veTroutman, A.C.(1986) Applied Behavior Analysis for teachers. Merrill publishing co.
Anderson, C. ve Katsiyannis, A. (1997). By what token economy?: A classroom learning tool for inclusive settings. Teaching Exceptional Children. 29, (4). 65-67.
Feldman, D. ve Meltcaf, F. (1982). The effects of cooperative change plannig in a a reward and response cost token systems on the distruptive behavior of an elementary EMH class. Teaching Exceptional Children. 152-162
Kerr, M.N ve Nelson, M.C. (1989). Strategies for Managing Behavior Problems in the Classroom. 3. Basım. New Jersey, Merrill Pub. Co.
Kırcaali İftar, G. ve Tekin, E. (1998) Tek Denekli Araştırma Yöntemleri . Ankara. Türk Psikologlar Derneği.
Lyon, C. S. ve Lagarde, R. (1997). Tokens for success. Using the graduated reinforcement systems. Teaching Exceptional Children. 29, (6), 52-57.
Özyürek, Mehmet. (1997). Sınıfta Davranış Yönetimi: Uygulamalı Davranış Analizi 1. Ankara. Karatepe Yayınları.
Özyürek, Mehmet. (2004) Sınıfta Davranış Yönetimi: Uygulamalı Davranış Analizi. Kök Yayıncılık. Ankara

Ekleyen:

İLKNUR NİĞMET ERTOSUN